For several years, Vietnamese and foreign historians alike have been frustrated by the amount of misinformation circulated regarding certain heritage structures in Việt Nam, the three best-known examples being the claims that Gustav Eiffel designed and built (i) the Long Biên Bridge in Hà Nội, (iii) the Trường Tiền Bridge in Huế, and (iii) the Saigon Post Office.

Apart from being incorrect, these claims do great disservice to the skills of Cochinchine Chief architect Marie-Alfred Foulhoux, Établissements Daydé et Pillé and Établissements Schneider et Letellier, the real authors of these three works.

The stories about the Long Biên Bridge in Hà Nội, and the Trường Tiền Bridge in Huế are not difficult to disprove, thanks to the wealth of documentary evidence:

Long Biên Bridge, Hà Nội

Some tourism training materials being circulated in Hà Nội still include the claim: “Cầu Long Biên được xây dựng từ ngày 12/8/1898, hoàn thành vào ngày 3/2/1902; do kiến trúc sư người Pháp Ep-phen thiết kế; dài 2290 m, cao 17m, nặng 17 nghìn tấn” (Long Biên Bridge was built from 12/8/1898 and completed on 3/2/1902; designed by French architect Eiffel; 2290 m long, 17m high, weight 17,000 tonnes).

However, the following documents, plus the prominently-displayed manufacturers’ plates on the bridge itself, show clearly that the bridge – actually measuring 1,680m in length – was designed and constructed by Daydé et Pillé, a company which was selected in an adjudication involving numerous major construction companies, the Eiffel successor company Société de construction de Levallois-Perret being one of the unsuccessful ones.

Please click on the titles at the end of each passage to view the original documents:

“Au concours ouvert, en 1897, pour la construction du pont d’Hanoï, se présentèrent les principales maisons de construction de France. Le projet de la maison Daydé et Pillé, de Creil (Oise) fut choisi” (At the open competition of 1897 for the construction of the Hà Nội bridge, the main construction firms in France were presented. The project by Daydé et Pillé, from Creil (Oise), was chosen). Paul Doumer, L’Indo-Chine française, souvenirs, Paris, 1905

“Ce pont, que l’on appelle « pont Doumer », du nom de l’ancien gouverneur de. l’Indo-Chine, a été construit de 1898 à 1902, par MM. Daydé et Pillé, à la suite d’un concours auquel toutes les grandes maisons de construction avaient été appelées à prendre part” (This bridge, which is named the “Doumer Bridge” after the former Governor of Indo-China, was built from 1898 to 1902 by MM. Daydé and Pillé, following a competition in which all the major construction companies had been invited to take part). Le Génie civil: revue générale des industries françaises et étrangères, Paris, 1909-04-03

“Le pont construit par MM. Daydé et Pillé s’arrête en effet au bord extérieur de la chaussée de la digue. Ce sont les Travaux Publics qui ont construit la partie du pont qui enjambe le Quai Clemenceau, la rampe d’accès actuelle, la plate-forme de la gare (qui n’a jamais été construite) et le reste du viaduc jusqu’à l’Avenue Bichot” (The bridge built by MM. Daydé and Pillé, indeed stops at the outer edge of the causeway of the dike. It was the Public Works Department which built the part of the bridge that spans Quai Clemenceau, the current access ramp, the station platform (which was never built) and the rest of the viaduct which extends up to the avenue Bichot). L’Éveil économique de l’Indochine: bulletin hebdomadaire, Hanoï, 1923-11-23

This company was also responsible for constructing 98 large metallic bridges on the Hà Nội-Vinh railway line during the period 1902-1905, including the famous Hàm Rồng Bridge in Thanh Hóa.
http://entreprises-coloniales.fr/inde-indochine/Dayde-Indo-Chine.pdf

Perhaps the confusion here occurred because Daydé et Pillé was one of several companies which eventually merged with Eiffel to form Eiffage métal, however that would not take place until 1964 – see https://fr.wikipedia.org/wiki/Eiffage_Métal

In his book Hanoi’s Architecture in the Nineteenth and Twentieth Centuries (NXB Xây dựng 1985), Đặng Thái Hoàng claimed that the bridge was built to an Eiffel company blueprint, but this claim cannot be substantiated.

Trường Tiền Bridge, Huế

A number of tourism training documents used in Huế claim that “Năm Thành Thái thứ 9 (1897), chiếc cầu trên được nhà cầm quyền Pháp (khi ấy Khâm xứ Trung Kỳ là Levecque) giao cho hãng Eiffel (Pháp) thiết kế (do Gustave Eiffel thiết kế) và xây dựng lại bằng sắt, đến năm Thành Thái thứ 11 (1899) thì hoàn thành và được mang tên vị vua này” (In the 9th year of Emperor Thành Thái (1897), the bridge was assigned to the Eiffel Company (designed by Gustave Eiffel) and rebuilt with iron by the French authorities (at that time the Résident Supérieur of Annam was Levecque), construction continued until the 11th year of Emperor Thành Thái (1899), when it was completed and named after this king).

However, the following French documents show that this bridge was actually designed and constructed by Schneider et Letellier (Société Schneider et Cie and Cie de Letellier) and that it was not completed until 1901:

“Vu le programme et cahier des charges de l’adjudication sur concours, pour la construction d’un pont métallique sur la rivière de Hué, approuvé le 26 mai 1897; Vu le projet déposé par la Société Schneider et Cie et Letellier, représentée par M. Dessoliers, ingénieur à Hanoi…” (With regard to the program and specifications of the competitive bidding for the construction of a metal bridge over the Huế river, approved on 26 May 1897; With regard to the project submitted by the Société Schneider et Cie et Letellier, represented by M. Dessoliers, engineer in Hà Nội). Bulletin officiel de l’Indochine française, Saïgon et Hanoï, 1897-11

“Le pont de Hué: Un concours, basé sur ce programme, fut ouvert, en mai 1897, entre les constructeurs français. Le projet présenté par MM. Schneider et Cie et Letellier fut jugé supérieur à celui des autres concurrents, et le pont fut adjugé le 23 novembre 1897. Le montant des dépenses autorisées fut fixé à 723.926.50 francs.” (The Huế Bridge: A competition, based on this program, was opened in May 1897 between French builders. The project presented by MM. Schneider et Cie et Letellier was deemed superior to that of the other competitors, and the bridge construction was awarded to them on 23 November 1897. The amount of authorised expenditure was set at 723,926.50 francs). Paul Doumer, Situation de l’Indochine française de 1897 à 1901, 1901

“Les sieurs Schneider et Letellier ont reçu, le 18 oct. 1901, notification d’un ordre de service les invitant à se présenter dans les bureaux du premier arrondissement du service des travaux publics à Hanoï pour y prendre connaissance du décompte définitif des travaux du pont de Hué et à le signer pour acceptation” (Messieurs Schneider and Letellier received, on 18 October 1901, notification of a service order inviting them to come to the offices of the first district of the Public Works Department in Hà Nội to take note of the final account of the work on the bridge in Huế and to sign it for acceptance). Recueil des arrêts du Conseil d’État, Paris, 1908

The Schneider company, originally from Le Creusot (Saône-et-Loire), also built numerous large metallic bridges for the CFI Hà Nội-Vinh and CIY Hải Phòng-Hà Nội-Việt Trì railway lines, and would later give birth to the modern Schneider Electric.

Saigon Post Office

Every year, millions of foreign guests visiting this high-profile building are informed by tour guides that it is “a work by Gustave Eiffel.” While the history of Saigon Post Office is less well documented than the two bridges mentioned above, available sources clearly indicate otherwise.

The “Eiffel Post Office” story is believed to have come originally from a document entitled “Hướng dẫn thuyết minh về các địa điểm tham quan trong thành phố” (Guidance notes about places to visit in the city), which was circulated in 1990 by the Sở Ngoại Vụ Thành phố Hồ Chí Minh to all tourist and other agencies dealing with foreign visitors. This document included the following advice: “Nhà BĐTP là do kỹ sư Guy-xta-vơ Ép-phen – Pháp – thiết kế và chỉ đạo xây dựng từ năm 1887-1891 thì hoàn thành theo phong cách chiết trung” (The Saigon Post Office is by French engineer Gustave Eiffel, who designed it and directed its construction from 1887-1891 in an eclectic style).

Today, the myth of the “Eiffel Post Office” is still taught to many tour guides, despite the fact that all the available historical data proves the claim to be erroneous.

Eiffel in Indochina

According to Laurent Weill’s article “l’Entreprise Eiffel et la mise en valeur de l’Indochine, 1889-1965,” originally published in Histoire, économie & société, Année 1995, 14-2, the Eiffel company was founded in 1863 by Gustave Eiffel under the company name Gustave Eiffel et Cie, and established an office in Cochinchina in 1872:

The official lists of Eiffel’s works prepared by the Association des Descendants de Gustave Eiffel at www.gustaveeiffel.com/ show that, while the vast majority of the company’s achievements were located in France, it was also commissioned to build numerous structures in Cochinchina between 1872 and 1889.

These included, amongst others, railway bridges (Bình Điền, Tân An and Bến Lức viaducts on the Saigon-Mỹ Tho railway line), road bridges (Pont des Messageries maritimes, Pont de Cholon/Pont des Malabars, Pont de Ông Núi, Pont de Rạch Lăng, Pont de Bình Tây, Pont de Rạch Gia, Pont de Long Xuyên), markets (Long Châu, Cao Lãnh, Ô Môn, Tân Quy Đông and Tân An), filter wells and canal/creek towpaths, as well as the imposing headquarters of the Halles des Messageries fluviales on the Saïgon riverfront – see https://gustaveeiffel.com/ses-oeuvres/asie/

By 1889, the year in which Eiffel built his world-famous Eiffel Tower for the 1889 Universal Exposition in Paris, the company had offices in Saigon, Shanghai, Lisbon, Saint Petersburg and Buenos Aires, and representatives in Madrid and Naples. On 21 May 1890, the Cie des Établissements Eiffel was created, of which Gustave Eiffel controlled more than 50% of the capital (i.e. 4,643,068 francs).

However, in 1891-1893, Eiffel’s fortunes changed drastically, as his Paris Metro plan “Projet Eiffel de Métropolitain” was rejected by the Paris municipal authorities, and he himself became implicated in the financial and political scandal surrounding the failed French project to build a canal across the Panama Isthmus. Indicted in November 1892 in connection with the Panama scandal, Eiffel resigned from the board of directors on 10 January 1893. Eiffel then refused to permit the company to continue bearing his name, so a new board of directors was appointed and the company formally changed its name the Société de Constructions de Levallois-Perret (SCLP).

The Eiffel successor company Société Constructions Levallois-Perret continued to play an important role in the development of the French colony, building much of Saïgon’s port infrastructure as well as a large number of the bridges on the North-South (Transindochinois) railway line. Eventually in 1937, confident that its founder’s reputation could no longer be dented by memories of the Panama scandal, the company changed its name to Société des Anciens Établissements Eiffel (SAEE) – see www.entreprises-coloniales.fr/inde-indochine/Eiffel-Indochine.pdf

Although the Maison Eiffel was responsible for numerous works in Cochinchina, its involvement in the design or construction of the Saigon Post Office is not mentioned anywhere in the official lists of Eiffel’s works prepared by the Association des Descendants de Gustave Eiffel – see https://gustaveeiffel.com/ses-oeuvres/asie/

Neither is it mentioned in any of the French colonial documentation about Eiffel stored in the Archives Nationales d’Outre Mer, Aix-en-Provence, France, in the various branches of the National Archives in Việt Nam, or online at the French National Library website Gallica https://gallica.bnf.fr/.

Claims have also been made that even if Eiffel did not design or construct the Saigon Post Office, it could still have been Eiffel’s company which manufactured the iron frame of the Post Office.

One document does show that the iron frame of the Saigon Post Office was cast in France and shipped to Indochina:

“Achèvement de l’hôtel des postes et des télégraphes – 40,000 Piastres. Il reste à mettre sur l’hôtel des postes la grande charpente, qui est actuellement en cours de fabrication en France, puis tous les travaux de parachèvement qui ne peuvent être exécutés avant la pose de la charpente. Le crédit de 40,000 piastres sera suffisant pour achever” (Completion of the Post and Telegraph Hotel – 40,000 Piastres. There remains the installation of the great frame of the post office, which is currently being manufactured in France, none of the finishing work can be carried out before the installation of the frame. The credit of 40,000 piastres will be sufficient for completion). Procès-verbaux du Conseil colonial, Saïgon, 1887 

But again, no evidence exists that the Maison Eiffel built this iron frame, particularly since it is not mentioned in the official list of metal building frames manufactured by the company, prepared by the Association des Descendants de Gustave Eiffel – see https://gustaveeiffel.com/charpentes-metalliques/

In his book Hanoi – Biography of a City (Sydney, 2000), William Logan ventured the opinion that the fixation of the Vietnamese tourism industry with Eiffel might just be “another myth…. designed to bolster the pedigree of the French impact on the city.”

However, this fails to explain why in Saigon, where tour guides continue to promote the myth of an “Eiffel Post Office,” the single-arch former Pont des Messageries maritimes of 1882 – an authentic Établissements Eiffel structure thought to be the only one of its kind left in Asia – is rarely visited by tour groups.

For further details of the former Pont des Messageries maritimes, see www.historicvietnam.com/the-rainbow-bridge-a-true-eiffel-classic/

Marie-Alfred Foulhoux, true architect of the Saigon Post Office

No official documents or drawings bearing the name of the Saigon Post Office designer/builder have yet been found, but two contemporaneous newspaper accounts – Le Temps (Paris), 28 Février 1888, and L’Architecte constructeur: revue du monde architectural et artistique No 25, 15 Septembre 1891 – both clearly describe the work as being by the Chief Architect of Cochinchina, Marie-Alfred Foulhoux:

“Saïgon a aussi ses monuments, son palais gouvernemental, datant de l’époque de l’amiral La Grandière; sa cathédrale et son palais de Justice, œuvres de l’architecte Foulhoux, un ancien de Cochinchine qui est toujours sur la brèche. M. Foulhoux construit actuellement un superbe hôtel des postes, dont les travaux sont menés avec une rapidité plus grande que celle de l’hôtel de la rue Jean-Jacques-Rousseau” (Saigon also has its monuments, its government palace, dating from the time of Admiral La Grandière; its cathedral and its courthouse, works of the architect Foulhoux, a former Cochinchinois who is always on the go. Foulhoux is currently building a superb post office, the work of which is being carried out with greater speed than that of the hotel on rue Jean-Jacques-Rousseau). Le Temps (Paris), 1888-02-28

“L’inauguratiou du nouvel hôtel des postes de Saigon qui devait avoir lieu le 14 juillet dernier a été remise au retour du gouverneur général. Ce monument, orné d’une façade des plus artistiques est particulièrement bien aménagé et bien compris pour les différents services auxquels il est destiné; il fait le plus grand honneur à l’habileté et au talent du distingué architecte en chef delà colonie, M. Foulhoux. Nos lecteurs n’ont pas oublié notre excellent ami qui a été le commissaire délégué de l’Indo Chine à l’Exposition de 1889 et auquel nous avons dû le magnifique palais des colonies construit en teck rouge de l’Indo-Chine” (The inauguration of the new post office in Saigon which was to take place on 14 July, was postponed until the Governor General returns. This monument, adorned with a most artistic facade, is particularly well fitted out for the various services it is intended for; it does the greatest honour to the skill and talent of the distinguished chief architect of the colony, M Foulhoux. Our readers have not forgotten our excellent friend, who was the deputy commissioner of Indo China at the 1889 Exposition, and to whom we owe the magnificent colonial palace, built in red teak from Indo-China). L’Architecte constructeur: revue du monde architectural et artistique, Paris, 1891-09-15

Was Henri Vildieu involved?

The excellent book Saïgon 1698-1998 Kiến Trúc/Architectures Quy Hoạch/Urbanisme (Nhà Xuất Bản Thành Phố Hồ Chí Minh), published in 1998, claimed that the Saigon Post Office was “construite sur les plans de l’architecte Vildieu, Chef du Service des Batiments civils du Tonkin, avec l’aide de Foulhoux” (constructed on the basis of plans by architect Vildieu, Head of Public Buildings in Tonkin, with the aid of Foulhoux.” This claim has since been reproduced widely in many other books and articles about Saigon.

However, there is no evidence to support the idea that Foulhoux, then a senior figure in the Cochinchina government, would have been an assistant to Vildieu, who during the same period was a relatively junior architect, nor indeed is there any evidence that Vildieu was involved in any way in the design or construction of the Saigon Post Office.

A quick search of the official Indochina government publications on Gallica shows that Marie-Alfred Foulhoux (1840-1892) arrived in Cochinchina in 1869 and became Chef du Service des Bâtiments civiles en Cochinchine in 1872. He is believed to have been appointed Architecte-en-chef in 1879.

“FOULHOUX ALFRED, architecte en chef de l’Indo-Chine (Nécrologie) – La Construction moderne lui a consacré la notice suivante due à M. Charles Lucas: Mercredi 20 janvier (1892), est décédé subitement à Saigon (Cochinchine), M. Foulhoux, architecte, qui depuis vingt-cinq années habitait cette colonie, et avait été, en 1872, après la démission de M. Monnier, nommé par le ministre de la Marine et des Colonies, chef de la section des bâtiments civils du service des travaux d’architecture de la Cochinchine. C’est en cette qualité que M. Foulhoux avait tracé le plan de la ce partie neuve de la ville de Saigon, et fait élever le palais du gouverneur général, ainsi que plusieurs autres édifices publics tant à Saïgon que dans les autres villes de l’Indo-Chine française” (FOULHOUX ALFRED, chief architect of Indo-China (Obituary) – La Construction moderne devoted the following notice to him by M Charles Lucas: On Wednesday 20 January (1892), M Foulhoux, architect, died suddenly in Saigon (Cochinchina). For 25 years he lived in this colony, and after the resignation of Mr. Monnier in 1872, he was appointed by the Minister of the Navy and the Colonies as head of the Civil Buildings section of the Architectural Works Service of Cochinchina. It was in this capacity that M Foulhoux drew up the plan of this new part of the city of Saigon, and had the palace of the Governor General erected, as well as several other public buildings both in Saigon and in the other cities of French Indo-China). Société des architectes de l’Anjou, Angers, 1892

Documents show that Foulhoux was also responsible for four other civic buildings in Saigon, so that the Saigon Post Office was in fact his last work:

– Secrétariat général du gouvernement (1881)
– Palais de Justice (1885)
– Hôtel des douanes (1887)
– Palais du Lieutenant-gouverneur de Cochinchine (1890)
– Hôtel des postes (1891)

Meanwhile, Auguste-Henri Vildieu (1847-1926) first entered service as an architect with the Indochina authorities in February 1885:

“Architectes chefs de service du 2e classe: Vildieu, Auguste-Henri; Date de naissance – 6 sept 1847; Date de la dernière nomination – 14 juil 1895; Date d’entrée dans l’administration locale – 25 fév 1885” (Vildieu, Auguste-Henri; Date of birth – 6 September 1847; Date of last nomination – 14 July 1895; Date of entrance into local administration – 25 February 1885). Annuaire général de l’Indo-Chine, Hanoi, 1902

Vildieu did not become Chef du service des bâtiments civils until 1895, three years after Foulhoux’s death:

“M Vildieu, architecte, chef du service des bâtiments civils, Président” (M Vildieu, architect, head of the civil buildings service, President). Bulletin officiel de l’Indochine française, Saïgon et Hanoï, 1895

He remained an “architecte-adjoint” (assistant architect) and “Architecte chef de service de 2e classe” (architect head of service 2nd class) until as late as July 1902, over a decade after Foulhoux’s death:

“Vildieu (Auguste-Henri), architect-adjoint” (Vildieu (Auguste-Henri), assistant architect). Les Tablettes coloniales: organe des possessions françaises d’Outre-mer, Paris, 1888-08-29

“Architectes chefs de service du 2e classe: Vildieu (Auguste-Henri); Date de naissance – 6 sept 1847; Date de la dernière nomination – 14 juil 1895; Date d’entrée dans l’administration locale – 25 fév 1885” (Vildieu (Auguste-Henri); Date of birth – 6 September 1847; Date of last nomination – 14 July 1895; Date of entrance into local administration – 25 February 1885). Annuaire général de l’Indo-Chine, Hanoi, 1902

Vildieu was finally promoted to “Architecte 1re classe” and Architecte-en-chef of the Travaux publics de l’Indochine on 19 July 1902:

“Par arrêté du Gouverneur général de l’Indo-Chine p. i., en date du 19 juillet 1902, rendu sur la proposition du Directeur général des Travaux publics: Sont promus dans le personnel des Travaux publics de l’Indo-Chine:
2° au grade d’architecte de 1re classe: M. Vildieu, Auguste, architecte de 2e classe” (By decree of the Acting Governor General of Indo-China, dated 19 July 1902, rendered on the proposal of the Director-General of Public Works: The following staff of Public Works of Indo-China are promoted to the grade of 1st class architect: M. Vildieu, Auguste, 2nd class architect). Bulletin officiel de l’Indochine française, Saïgon et Hanoï, 1902-07

“Vildieu, Auguste: Date de la nomination au grade de Architecte-principal, chef du service: 19 juillet 1902” (Vildieu, Auguste: Date of appointment to the rank of Principal architect, head of the service: 19 July 1902). Annuaire général de l’Indo-Chine, Hanoi, 1925

The works attributed directly to Vildieu are all situated in Hà Nội, and all of them date from the late 1890s to 1906, some time after Foulhoux’s death:

– Maison centrale (1899)
– Gare de Hanoi (1902)
– Travaux publics de l’Indochine (1902)
– Hôtel des postes (1905)
– Palais de Justice (1906)
– Mairie de Hanoi (1906)

This makes it all the more unlikely that Vildieu could have been the principal architect of a major building in Saigon which was completed nearly a decade earlier, when he was still an assistant architect.

When Vildieu retired in 1912, he was made Architecte-en-chef honoraire (Honorary Architect in chief) of the Travaux publics de l’Indochine:

“Par arrêtés du Gouverneur général de l’Indochine du 12 décembre 1912: Sont nommés, à compter du jour de leur radiation des cadres de l’activité, professeurs stagiaires dans le personnel français de l’Enseignement dans les pays de Protectorat de l’Indochine, pour servir en Annam: 1° Architecte en chef honoraire des Travaux publics de l’Indochine: M. Vildieu (Auguste-Henri), architecte principal chef de service” (By decrees of the Governor General of Indochina of 12 December 1912: The following are appointed, from the day of their retirement, as trainee teachers in the French teaching staff in the countries of the Protectorate of Indochina, to serve in Annam: 1° Honorary Chief Architect of Public Works of Indochina: M. Vildieu (Auguste-Henri), chief architect, head of department). Bulletin officiel de l’Indochine française, Saïgon et Hanoï, 1912

The above timeline shows clearly that, at the time the supposed Saigon Post Office collaboration took place, Foulhoux was Chief Architect of Cochinchina, while Vildieu was still a class 2 architecte-adjoint. Vildieu would only only become Foulhoux’s equal long after the latter’s death, being promoted to Chef du service des bâtiments civils en Annam et au Tonkin in 1893, and finally to class 1 architecte principal in 1902.

Thus, at the time of the Saigon Post Office project, Chief Architect Foulhoux was very clearly the senior of the two men, in terms of both age and authority, so that the idea of him being Vildieu’s assistant is very unlikely indeed.

Foulhoux and Vildieu did in fact work together on the construction of palaces for the Universal Exposition of 1889 in Paris, and Vildieu also subsequently worked in Cochinchina during the period 1892-1893:

The Universal Exposition of 1889 project was organised “sous la direction de M. Louis Menrique, commissaire spécial de l’exposition coloniale, par MM. Sauvestre, architecte en chef des colonies françaises; Foulhoux, architecte en chef de l’Indo-Chine; Fabre, architecte du Cambodge; Vildieu, architecte du Tonkin; de Brossard, architecte adjoint, et Martin, inspecteur des bâtiments” (under the direction of M Louis Henrique, commissaire spécial de l’exposition coloniale, by Messrs Sauvestre, architecte-en-chef des colonies françaises, Foulhoux, architecte-en-chef de l’Indochine, Fabre, architecte du Cambodge, Vildieu, architecte du Tonkin, Brossard, architecte-adjoint, and Martin, inspector of buildings). Alfred Picard, Exposition universelle internationale de 1889 à Paris: rapport général par M. Alfred Picard. Travaux de l’Exposition, Paris, 1891-1892

However, all of the documents describing this collaboration in Paris make it clear that Foulhoux was in charge, and refer to Vildieu (and his colleague Fabre) as “architecte-adjoint” – in other words, Vildieu would have been Foulhoux’s assistant, not the other way round.

“Ces palais ont été construits par M. Foulhoux, architecte du gouvernement de la Cochinchine, et par MM. Fabre et Vildieu, ses adjoints, avec un respect de la vérité locale, une sagacité dans le choix des types, un amour des arts qu’ils voulaient reproduire et une sincérité de sentiment qui en font les plus authentiques des curiosités et les plus intéressantes des merveilles” (These palaces were built by M Foulhoux, architect of the government of Cochinchina, and by Messrs Fabre and Vildieu, his assistants, with respect for local truth, sagacity in the choice of building types, a love of the arts that they wanted to reproduce, and a sincerity of sentiment which makes them the most authentic of curiosities and the most interesting of wonders). Le Temps (Paris), 1889-05-04

“MM. Foulhoux, architecte en chef, et Vildieu, architecte adjoint, ont habilement dirigé les études et travaux de cette construction et de son aménagement intérieur.” (Messrs Foulhoux, chief architect, and Vildieu, deputy architect, skilfully directed the studies and works of this construction and its interior fittings). Le Génie civil: revue générale des industries françaises et étrangères, Paris, 1889-03-09

After this collaboration, Vildieu could also be found in 1892-1893 working in Saigon office as a Deputy Architect in the Service of Civic monuments:

COCHINCHINE FRANCAISE – SAIGON – Service des travaux publics: Rampant, architecte, chef du service; Foulhoux, architecte, chef de la section des bâtiments civils; Thil architecte, sous-inspecteur des bâtiments civils; Kerrien, chef de la section des ponts et chaussées; Vildieu, architecte adjoint au service des monuments civils (COCHINCHINE FRANCAISE – SAIGON – Public works service: Rampant, architect, head of the service; Foulhoux, architect, head of the civic buildings section; Thil, architect, sub-inspector of civic buildings; Kerrien, head of the bridges and roads section; Vildieu, assistant architect to the civic monuments service). Indicateur de la propriété foncière dans Paris et le département de la Seine, Paris, 1892

Foulhoux died suddenly on 20 January 1892, while Vildieu was still working in Saigon.

When Vildieu was appointed Chef du service des Bâtiments civils en Annam et au Tonkin on 15 June 1893, he ceased to be a member of staff of Bâtiments civiles de la Cochinchine:

“15 juin 1893. – Gouverneur général de l’Indo-Chine: M. Vildieu (Auguste-Henri), architecte adjoint, est nommé architecte, Chef du service des bâtiments civils en Annam et au Tonkin, et cessera à partir de la date du présent arrêté de faire partie du personnel du service des bâtiments civils de la Cochinchine” (June 15, 1893 – Governor General of Indo-China: M Vildieu (Auguste-Henri), deputy architect, is appointed architect, Head of the civil buildings service in Annam and Tonkin, and will cease from the date of present decree to be part of the staff of the civil buildings service of Cochinchina). Bulletin officiel de l’Indochine française, Saïgon et Hanoï, 1893-06

There is no evidence of any other architectural collaboration between the two men before Foulhoux’s death, apart from the 1889 Exposition universelle internationale project. As such, Vildieu’s involvement in the design and/or construction of Saigon Post Office cannot be substantiated.

The author has consulted three of the editors of the above-mentioned publication, Saïgon 1698-1998 Kiến Trúc/Architectures Quy Hoạch/Urbanisme – Dr Natasha Pairaudeau, Dr François Tainturier and Dr Philippe Peycam – about the claim that Vildieu was chief architect of the Saigon Post Office, but understandably, since the work was produced over 20 years ago, none of them can recall the basis on which their book cited Vildieu as the chief architect of Saigon Post Office and Foulhoux as his assistant.

However, they all mention that back in 1998 their research for the book would not have included French archival material, and that in the absence (at that time) of internet access to online records, that research would have been heavily reliant on materials held in Saigon, in the then Municipal Library and in the ex-National Library.

Since no other collaboration between Foulhoux and Vildieu can be documented, the editors of Saïgon 1698-1998 Kiến Trúc/Architectures Quy Hoạch/Urbanisme accept that their original claim about Vildieu’s involvement was incorrect, and that the reports in Le Temps (Paris) and L’Architecte-Constructeur citing Foulhoux, Architecte-en-chef in Cochinchine, as the sole architect of Saigon Post Office, not available to them in 1998, are likely to be accurate.

Setting the record straight

Nowadays, Việt Nam is no longer simply an adventure destination. It already attracts significant numbers of cultural tourists, including older, wealthier visitors who stay longer, take part in more cultural activities and spend more money. Such visitors expect and deserve to be given accurate historical information about Vietnamese heritage, rather than myths.

The continued propagation of erroneous information regarding the Long Biên Bridge in Hà Nội, the Trường Tiền Bridge in Huế and the Saigon Post Office should be a real concern to all those involved in the preservation and promotion of Vietnamese heritage, and it is hoped that this short summary of the relevant historical data will help to resolve any outstanding uncertainty on the subject

Thanks are due to Emmanuel Cerise, Dr Natasha Pairaudeau, Dr François Tainturier and Dr Philippe Peycam  for their assistance in the preparation of this article

Tim Doling is the author of the guidebooks Exploring Huế (Nhà Xuất Bản Thế Giới, Hà Nội, 2018), Exploring Saigon-Chợ Lớn (Nhà Xuất Bản Thế Giới, Hà Nội, 2019) and Exploring Quảng Nam (Nhà Xuất Bản Thế Giới, Hà Nội, 2020) and The Railways and Tramways of Việt Nam (White Lotus Press, 2012)

A full index of all Tim’s blog articles since November 2013 is now available here.

Trong vài năm qua, các nhà sử học đã thất vọng vì lượng thông tin sai lệch được lan truyền về một số công trình di sản ở Việt Nam, ba ví dụ nổi tiếng nhất là tuyên bố rằng Gustav Eiffel đã thiết kế và xây dựng (i) Cầu Long Biên ở Hà Nội, (iii) Cầu Trường Tiền ở Huế, và (iii) Bưu điện Sài Gòn.

Thật ra những thông tin này không chính xác, những tuyên bố này làm giảm bớt danh tiếng của kiến trúc sư trưởng Nam Kỳ Marie-Alfred Foulhoux, Établissements Daydé et Pillé và Établissements Schneider et Letellier, là những tác giả thực sự của ba công trình này.

Không khó bác bỏ những tuyên bố cho rằng cầu Long Biên ở Hà Nội và cầu Trường Tiền ở Huế là công trình của Eiffel, nhờ vào  một số tài liệu khá phong phú:

Cầu Long Biên tại Hà Nội

Một số tài liệu đào tạo du lịch đang được lưu hành tại Hà Nội vẫn bao gồm tuyên bố: “Cầu Long Biên được xây dựng từ ngày 12/8/1898, hoàn thành vào ngày 3/2/1902; do kiến trúc sư người Pháp Ep-phen thiết kế; dài 2290 m, cao 17m, nặng 17 nghìn tấn.” 

Tuy nhiên, các tài liệu sau đây, cùng với tấm biển của công ty xây dựng được hiển thị nổi bật trên chính cây cầu trong lúc cây cầu mới được xây dựng, cho thấy rõ rằng cây cầu – thực tế có chiều dài 1.680m – được thiết kế và xây dựng bởi Etablissements Daydé et Pillé, một công ty được lựa chọn trong một cuộc thi đấu thầu và có sự tham gia của nhiều công ty xây dựng lớn, trong đó công ty kế thừa của Eiffel, là Société de Construction de Levallois-Perret là một trong những công ty không thành công.

Xin vui lòng nhấp vào tiêu đề ở cuối mỗi đoạn văn để xem các tài liệu nguyên bản:

“Au concours ouvert, en 1897, pour la construction du pont d’Hanoï, se présentèrent les principales maisons de construction de France. Le projet de la maison Daydé et Pillé, de Creil (Oise) fut choisi” (Tại cuộc thi đấu thầu năm 1897 về việc xây dựng cầu Hà Nội, các công ty xây dựng chính của Pháp đã có mặt. Dự án của Daydé et Pillé, từ Creil (Oise), đã được chọn. Paul Doumer, L’Indo-Chine française, souvenirs, Paris, 1905

“Ce pont, que l’on appelle « pont Doumer », du nom de l’ancien gouverneur de. l’Indo-Chine, a été construit de 1898 à 1902, par MM. Daydé et Pillé, à la suite d’un concours auquel toutes les grandes maisons de construction avaient été appelées à prendre part” (Cây cầu này, được đặt tên là “Cầu Doumer” theo tên cựu Thống đốc Đông Dương, được xây dựng từ năm 1898 đến năm 1902 bởi MM. Daydé và Pillé, sau một cuộc thi đấu thầu mà tất cả các công ty xây dựng lớn đã được mời tham gia). Le Génie civil: revue générale des industries françaises et étrangères, Paris, 1909-04-03

“Le pont construit par MM. Daydé et Pillé s’arrête en effet au bord extérieur de la chaussée de la digue. Ce sont les Travaux Publics qui ont construit la partie du pont qui enjambe le Quai Clemenceau, la rampe d’accès actuelle, la plate-forme de la gare (qui n’a jamais été construite) et le reste du viaduc jusqu’à l’Avenue Bichot” (Cây cầu do ông Daydé and Pillé xây dựng, thực sự dừng lại ở rìa ngoài của đường đắp cao con đê. Chính Sở Công chính đã xây dựng phần cầu bắc qua bến Clemenceau, hiện tại là đoạn đường dẫn đến cầu, sân ga (chưa được xây dựng) và phần còn lại của cầu cạn kéo dài đến đại lộ Bichot). L’Éveil économique de l’Indochine: bulletin hebdomadaire, Hanoï, 1923-11-23

Trong giai đoạn 1902-1905, Công ty Daydé and Pillé cũng chịu trách nhiệm xây dựng 98 cây cầu kim loại lớn trên tuyến đường sắt Hà Nội, trong đó có cầu Hàm Rồng nổi tiếng tại Thanh Hóa.
http://entreprises-coloniales.fr/inde-indochine/Dayde-Indo-Chine.pdf

Có lẽ một số người nghĩ sai rằng cầu Long Biên là công trình của Công ty Eiffel, vì rất lâu sau đó vào năm 1964, Công ty Daydé et Pillé là một trong số các công ty hợp nhất với Công ty Eiffel để tạo thành Công ty Eiffage métal – xem https://fr.wikipedia.org/wiki/Eiffage_Métal

Trong cuốn sách Hanoi’s Architecture in the Nineteenth and Twentieth Centuries (Kiến trúc Hà Nội thế kỷ 19-20, NXB Xây dựng 1985), tác giả Đặng Thái Hoàng cho rằng cây cầu được xây dựng theo bản thiết kế của công ty Eiffel, nhưng tuyên bố này không thể chứng minh được.

Cầu Trường Tiền tại Huế

Một số tài liệu đào tạo du lịch được sử dụng ở Huế cho rằng “Năm Thành Thái thứ 9 (1897), chiếc cầu trên được nhà cầm quyền Pháp (khi ấy Khâm xứ Trung Kỳ là Levecque) giao cho hãng Eiffel (Pháp) thiết kế (do Gustave Eiffel thiết kế) và xây dựng lại bằng sắt, đến năm Thành Thái thứ 11 (1899) thì hoàn thành và được mang tên vị vua này.”

Tuy nhiên, các tài liệu của Pháp sau đây cho thấy cây cầu này thực sự được thiết kế và xây dựng bởi Schneider et Letellier (Société Schneider et Cie và Cie de Letellier) và được hoàn thành vào năm 1901:

“Vu le programme et cahier des charges de l’adjudication sur concours, pour la construction d’un pont métallique sur la rivière de Hué, approuvé le 26 mai 1897; Vu le projet déposé par la Société Schneider et Cie et Letellier, représentée par M. Dessoliers, ingénieur à Hanoi…” (Về chương trình và thông số kỹ thuật của cuộc thi đấu thầu xây dựng cầu kim loại bắc qua sông Huế, được phê duyệt ngày 26 tháng 5 năm 1897; Về dự án do Société Schneider et Cie et Letellier, đại diện là ông Dessoliers, kỹ sư tại Hà Nội). Bulletin officiel de l’Indochine française, Saïgon et Hanoï, 1897-11

“Le pont de Hué: Un concours, basé sur ce programme, fut ouvert, en mai 1897, entre les constructeurs français. Le projet présenté par MM. Schneider et Cie et Letellier fut jugé supérieur à celui des autres concurrents, et le pont fut adjugé le 23 novembre 1897. Le montant des dépenses autorisées fut fixé à 723.926.50 francs.” (Cầu Huế: Một cuộc thi đấu thầu, dựa trên chương trình này, được khai mạc vào tháng 5 năm 1897 giữa các nhà xây dựng Pháp. Dự án do ông Schneider và Letellier trình bày được coi là vượt trội hơn so với các đối thủ cạnh tranh khác, và việc xây dựng cây cầu đã được trao cho công ty của hai ông vào ngày 23 tháng 11 năm 1897. Số tiền được phép chi tiêu đã được ấn định là 723.926,50 francs). Paul Doumer, Situation de l’Indochine française de 1897 à 1901, 1901

“Les sieurs Schneider et Letellier ont reçu, le 18 oct. 1901, notification d’un ordre de service les invitant à se présenter dans les bureaux du premier arrondissement du service des travaux publics à Hanoï pour y prendre connaissance du décompte définitif des travaux du pont de Hué et à le signer pour acceptation” (Vào ngày 18 tháng 10 năm 1901, ông Schneider và Letellier nhận được thông báo về lệnh dịch vụ mời họ đến văn phòng của Sở Công chánh quận thứ nhất ở Hà Nội để để ý xem xét quyết toán cuối cùng về công trình cầu tại Huế và ký nó để chấp nhận). Recueil des arrêts du Conseil d’État, Paris, 1908

Công ty Schneider, ban đầu được thành lập tại Le Creusot (Saône-et-Loire), cũng đã xây dựng nhiều cây cầu kim loại lớn cho các tuyến đường sắt Hà Nội-Vinh và Hải Phòng-Hà Nội-Việt Trì, và sau này sẽ khai sinh ra Công ty Schneider Electric hiện nay.

Bưu điện Sài Gòn

Mỗi năm, hàng triệu du khách nước ngoài đến thăm tòa nhà nổi tiếng này được các hướng dẫn viên du lịch thông báo rằng đây là “một tác phẩm của Gustave Eiffel.” Trong khi lịch sử của Bưu điện Sài Gòn ít được ghi chép hơn hai cây cầu nói trên, các nguồn tài liệu hiện có cho thấy rõ ràng Bưu điện Sài Gòn không phải là tác phẩm của Eiffel.

Câu chuyện về  “Bưu điện Eiffel” được cho là xuất phát ban đầu từ tài liệu “Hướng dẫn thuyết minh về các địa điểm tham quan trong thành phố,” được Sở Ngoại vụ Thành phố Hồ Chí Minh lưu hành vào năm 1990 cho tất cả các công ty du lịch và những cơ quan khác có liên hệ với du khách nước ngoài. Tài liệu này bao gồm những lời khuyên sau: “Nhà BĐTP là do kỹ sư Guy-xta-vơ Ép-phen – Pháp – thiết kế và chỉ đạo xây dựng từ năm 1887-1891 thì hoàn thành theo phong cách chiết trung.”

Ngày nay, câu chuyện về “Bưu điện Eiffel” vẫn được truyền cho nhiều hướng dẫn viên du lịch, mặc dù thực tế tất cả các dữ liệu lịch sử hiện có đều chứng minh rằng câu chuyện này là không đúng.

Công ty Eiffel tại Đông Dương

Theo bài của Laurent Weill, “l’Entreprise Eiffel et la mise en valeur de l’Indochine, 1889-1965,” (Công ty Eiffel và việc đánh giá và phát huy giá trị của Đông Dương, 1889-1965), ban đầu được xuất bản trong tạp chí Histoire, économie & société, năm 1995, 14-2, Công ty Eiffel được thành lập vào năm 1863 bởi ông Gustave Eiffel dưới tên công ty Gustave Eiffel et Cie, vào năm 1872, công ty này đã mở một văn phòng tại Nam Kỳ.

Danh sách chính thức các công trình của Công ty Eiffel do Hiệp hội Hậu duệ của Gustave Eiffel chuẩn bị tại www.gustaveeiffel.com/ cho thấy rằng, trong khi phần lớn các công trình của Eiffel nằm ở Pháp, công ty của ông cũng được ủy thác xây dựng nhiều công trình kiến trúc ở Nam Kỳ từ năm 1872 đến 1889.

Những công trình này bao gồm các cầu đường sắt (cầu Bình Điền, Tân An và Bến Lức trên tuyến đường sắt Sài Gòn-Mỹ Tho), các cầu đường bộ (Cầu Mống tại Sài Gòn, cầu Malabars tại Chợ Lớn, cầu Ông Núi, cầu Rạch Lăng, cầu Bình Tây, cầu Rạch Giá, cầu Long Xuyên), các chợ (chợ Long Châu, chợ Cao Lãnh, chợ Ô Môn, chợ Tân Quy Đông và chợ Tân An), các giếng lọc, và các lối đi bờ kênh/rạch, và trụ sở lớn của Halles des Messageries fluviales trên bờ sông Sài Gòn – xem https://gustaveeiffel.com/ses-oeuvres/asie/

Đến năm 1889, năm Eiffel xây dựng Tháp Eiffel nổi tiếng cho Triển lãm Quốc tế tại Paris, công ty có văn phòng tại các thành phố Sài Gòn, Thượng Hải, Lisbon, Saint Petersburg và Buenos Aires, và các đại diện ở Madrid và Naples. Vào ngày 21 tháng 5 năm 1890, Công ty Établissements Eiffel được thành lập, trong đó Gustave Eiffel kiểm soát hơn 50% thủ đô (tức là 4.643.068 francs).

Tuy nhiên, từ năm 1891 đến 1893, vận may của ông Gustave Eiffel thay đổi đáng kể, khi kế hoạch xây dựng tàu điện ngầm Paris “Projet Eiffel de Métropolitain” của ông bị chính quyền thành phố Paris bác bỏ, và bản thân ông bị dính vào bê bối tài chính và chính trị xung quanh dự án xây dựng kênh đào qua eo đất Panama thất bại của Pháp. Sau khi bị cáo buộc vào tháng 11 năm 1892 liên quan đến vụ bê bối Panama, Eiffel từ chức hội đồng quản trị của công ty Etablissements Eiffel vào ngày 10 tháng 1 năm 1893. Sau đó ông từ chối cho phép công ty tiếp tục mang tên của ông. Vì vậy một hội đồng quản trị mới đã được bổ nhiệm và công ty chính thức thay đổi đặt tên là Société de Constructions de Levallois-Perret (SCLP).

Công ty kế thừa của Công ty Etablissements Eiffel, Société Constructions Levallois-Perret tiếp tục đóng một vai trò quan trọng trong sự phát triển của thuộc địa Pháp, xây dựng phần lớn cơ sở hạ tầng cảng Saïgon cũng như một số lượng lớn các cây cầu trên tuyến đường sắt Bắc Nam (Transindochinois). Cuối cùng vào năm 1937, tự tin rằng danh tiếng của người sáng lập không thể bị lung lay bởi những ký ức về vụ bê bối Panama, công ty đổi tên thành Société des Anciens Établissements Eiffel (SAEE) – xem www.entreprises-coloniales.fr/inde-indochine/Eiffel-Indochine.pdf

Mặc dù Công ty Eiffel đã chịu trách nhiệm cho nhiều công trình ở Nam Kỳ, nhưng việc thiết kế hoặc là xây dựng Bưu điện Sài Gòn không được đề cập trong danh sách chính thức các công trình của Eiffel do Hiệp hội Hậu duệ của Gustave Eiffel chuẩn bị – xem https://gustaveeiffel.com/ses-oeuvres/asie/

Rất đáng kể, việc thiết kế hoặc là xây dựng bưu điện bởi công ty Eiffel cũng không được đề cập trong bất kỳ tài liệu thực dân Pháp nào về công ty Eiffel được kho tại Archives Nationales d’Outre Mer (Lưu trữ Quốc gia Hải ngoại) ở Aix-en-Provence, Pháp, tại các Trung tâm Lưu trữ quốc gia Việt Nam, hoặc là trực tuyến tại trang web Gallica https://gallica.bnf.fr/ của Thư viện Quốc gia Pháp.

Một số người cũng cho rằng ngay cả không có bằng chứng cho thấy rằng Công ty Eiffel đã thiết kế hoặc xây dựng Bưu điện Sài Gòn, thì có lẽ công ty của ông đã sản xuất khung sắt của Bưu điện.

Có tài liệu cho biết khung sắt của Bưu điện Sài Gòn được đúc ở Pháp và sau đó chuyển sang Đông Dương:

“Achèvement de l’hôtel des postes et des télégraphes – 40,000 Piastres. Il reste à mettre sur l’hôtel des postes la grande charpente, qui est actuellement en cours de fabrication en France, puis tous les travaux de parachèvement qui ne peuvent être exécutés avant la pose de la charpente. Le crédit de 40,000 piastres sera suffisant pour achever” (Sự hoàn thành Bưu điện – 40.000 Piastres. Vẫn còn chờ đợi vào việc lắp đặt khung lớn của bưu điện, hiện đang được sản xuất tại Pháp; không có việc nào có thể hoàn thiện được trước khi lắp đặt khung. Khoản tín dụng 40.000 piastres sẽ đủ để hoàn thành điều này). Procès-verbaux du Conseil colonial, Saïgon, 1887 

Rót cuộc, không có bằng chứng nào cho thấy Maison Eiffel đã xây dựng khung sắt của Bưu điện Sài Gòn, đặc biệt là vì nó không được đề cập trong danh sách chính thức về các khung tòa nhà bằng kim loại (charpentes) do công ty Eiffel sản xuất, được chuẩn bị bởi Hiệp hội Hậu duệ của Gustave Eiffel – xem https://gustaveeiffel.com/charpentes-metalliques/

Trong cuốn sách Hanoi – Biography of a City (Hà Nội – Tiểu sử của một Thành phố, Sydney, 2000), tác giả William Logan đã mạo hiểm đưa ra ý kiến rằng nỗi ám ảnh của ngành du lịch Việt Nam với ông Gustave Eiffel có thể chỉ là “thêm một huyền thoại khác…. được dự định để củng cố phả hệ về tác động của người Pháp đối với thành phố.”

Nếu tên của Gustave Eiffel là một điểm thu hút khách du lịch Việt Nam đến, vậy thật khó lý giải tại sao ở Sài Gòn – nơi các hướng dẫn viên du lịch tiếp tục quảng bá huyền thoại sai về “Bưu điện Eiffel” – công trình đích thực duy nhất của Eiffel còn sót lại, cây Cầu Messageries maritimes/Cầu Mống được khánh thành vào năm 1882 – hiếm khi được các đoàn du lịch ghé thăm.

Để biết thêm thông tin về Cầu Messageries maritimes/Cầu Mống, xem www.historicvietnam.com/the-rainbow-bridge-a-true-eiffel-classic/

Ông Marie-Alfred Foulhoux, kiến trúc sư thật sự của Bưu điện Sài Gòn

Chưa có tài liệu hoặc bản vẽ chính thức nào mang tên nhà thiết kế hay nhà xây dựng Bưu điện Sài Gòn được tìm thấy, nhưng hai bài báo cùng thời – Le Temps (Paris), ngày 28 tháng 2 năm 1888, và L’Architecte constructeur: revue du monde architecture et artistique (Kiến trúc sư-người xây dựng: đánh giá thế giới kiến trúc và nghệ thuật) số 25, ngày 15 tháng 9 năm 1891 – đều mô tả rõ rằng Bưu điện Sài Gòn là công trình của kiến trúc sư trưởng Nam Kỳ, Marie-Alfred Foulhoux:

“Saïgon a aussi ses monuments, son palais gouvernemental, datant de l’époque de l’amiral La Grandière; sa cathédrale et son palais de Justice, œuvres de l’architecte Foulhoux, un ancien de Cochinchine qui est toujours sur la brèche. M. Foulhoux construit actuellement un superbe hôtel des postes, dont les travaux sont menés avec une rapidité plus grande que celle de l’hôtel de la rue Jean-Jacques-Rousseau” (Sài Gòn còn có các di tích, dinh thự có từ thời Đô đốc La Grandière; nhà thờ lớn và tòa án của nó, các tác phẩm của kiến trúc sư Foulhoux, một người đã sống lâu tại Nam Kỳ, người luôn luôn rất bận rộn. Foulhoux hiện đang xây dựng một bưu điện tuyệt vời, công trình này sẽ được thực hiện với tốc độ nhanh hơn so với công trình xây dựng khách sạn trên đường Jean-Jacques-Rousseau). Le Temps (Paris), 1888-02-28

“L’inauguratiou du nouvel hôtel des postes de Saigon qui devait avoir lieu le 14 juillet dernier a été remise au retour du gouverneur général. Ce monument, orné d’une façade des plus artistiques est particulièrement bien aménagé et bien compris pour les différents services auxquels il est destiné; il fait le plus grand honneur à l’habileté et au talent du distingué architecte en chef delà colonie, M. Foulhoux. Nos lecteurs n’ont pas oublié notre excellent ami qui a été le commissaire délégué de l’Indo Chine à l’Exposition de 1889 et auquel nous avons dû le magnifique palais des colonies construit en teck rouge de l’Indo-Chine” (Việc khánh thành bưu điện mới ở Sài Gòn sẽ diễn ra vào ngày 14 tháng 7, đã bị hoãn lại cho đến khi Toàn quyền Đông Dương trở lại. Đài tưởng niệm, được trang trí với mặt tiền rất nghệ thuật, đặc biệt được trang bị tốt cho các dịch vụ khác đã dự định; công trình này tôn vinh các kỹ năng và tài năng của kiến trúc sư trưởng xuất sắc của thuộc địa, M Foulhoux. Độc giả của chúng tôi vẫn chưa quên người bạn xuất sắc của chúng tôi, người từng là phó ủy viên Đông Dương tại Triển lãm 1889, và người mà khiến chúng tôi mang ơn cung điện thuộc địa tráng lệ, được xây bằng gỗ lim Đông Dương). L’Architecte constructeur: revue du monde architectural et artistique, Paris, 1891-09-15

Ông Henri Vildieu có tham gia thiết kế Bưu điện Sài Gòn hay không?

Cuốn sách Saïgon 1698-1998 Kiến Trúc/Architectures Quy Hoạch/Urbanisme (Nhà Xuất Bản Thành Phố Hồ Chí Minh), được xuất bản vào năm 1998, cho rằng Bưu điện Sài Gòn “construite sur les plans de l’architecte Vildieu, Chef du Service des Batiments civils du Tonkin, avec l’aide de Foulhoux” (được xây dựng theo kế hoạch của kiến trúc sư Vildieu, Trưởng ban Công cộng ở Bắc Kỳ, với sự hỗ trợ của Foulhoux). Trong những năm kể từ khi cuốn sách này được xuất bản, tuyên bố này đã được nhắc lại trong rất nhiều sách và bài khác.

Tuy nhiên, không có bằng chứng nào chứng minh cho ý kiến cho rằng ông Foulhoux, lúc đó là một nhân vật cấp cao trong chính quyền Nam Kỳ, đã là phụ tá cho ông Vildieu, lúc đó là người tương đối trẻ chỉ giữ chức vụ phó kiến trúc. Cũng không có bằng chứng nào cho thấy rằng ông Vildieu đã tham gia vào việc thiết kế hoặc xây dựng Bưu điện Sài Gòn.

Nếu chúng ta tìm kiếm các ấn phẩm chính thức của chính phủ Đông Dương trên Gallica, chúng ta có thể thấy rằng Marie-Alfred Foulhoux (1840-1892) đến Nam Kỳ năm 1869 và trở thành Chef du Service des Bâtiments Civiles en Cochinchine (Giám đốc các Công trình Cộng đồng) năm 1872. Ông đã được bổ nhiệm làm Kiến trúc sư trưởng vào năm 1879.

“FOULHOUX ALFRED, architecte en chef de l’Indo-Chine (Nécrologie) – La Construction moderne lui a consacré la notice suivante due à M. Charles Lucas: Mercredi 20 janvier (1892), est décédé subitement à Saigon (Cochinchine), M. Foulhoux, architecte, qui depuis vingt-cinq années habitait cette colonie, et avait été, en 1872, après la démission de M. Monnier, nommé par le ministre de la Marine et des Colonies, chef de la section des bâtiments civils du service des travaux d’architecture de la Cochinchine. C’est en cette qualité que M. Foulhoux avait tracé le plan de la ce partie neuve de la ville de Saigon, et fait élever le palais du gouverneur général, ainsi que plusieurs autres édifices publics tant à Saïgon que dans les autres villes de l’Indo-Chine française” (FOULHOUX ALFRED, Kiến trúc sư trưởng của Đông Dương (Obituary) – La Construction moderne (Tạp chí xây dựng hiện đại đã gửi thông báo sau đây của ông Charles Lucas: Vào thứ Tư ngày 20 tháng 1 (1892), ông Foulhoux, kiến trúc sư, đột ngột qua đời tại Sài Gòn (Nam Kỳ). ông ấy đã sống 25 năm tại thuộc địa này, và sau khi ông Monnier từ chức vào năm 1872, ông được Bộ trưởng Bộ Hải quân và Thuộc địa bổ nhiệm làm Giám đốc Ông Vildieu, kiến trúc sư, Giám đốc các Công trình Cộng đồng của Sở Công chính và Kiến trúc của Nam Kỳ. Trong khi giữ chức vụ này, ông Foulhoux đã vạch ra quy hoạch cho phần mới này của thành phố Sài Gòn, và cho dựng dinh Toàn quyền, cũng như một số công trình công cộng khác ở cả Sài Gòn và các thành phố khác của Đông Dương Pháp). Société des architectes de l’Anjou, Angers, 1892

Các tài liệu cho thấy rằng ông Foulhoux cũng chịu trách nhiệm cho bốn công trình cộng đồng khác ở Sài Gòn, Bưu điện Sài Gòn là công trình cuối cùng của ông:

– Secrétariat général du gouvernement (Dinh Thượng thơ, 1881)
– Palais de Justice (Tòa án nhân dân, 1885)
– Hôtel des douanes (Cục Hải quan, 1887)
– Palais du Lieutenant-gouverneur de Cochinchine (Dinh Gia Long, 1890)
– Hôtel des postes (Bưu điện Sài Gòn, 1891)

Trong khi đó, chỉ đến tháng 2 năm 1885 là ông Auguste-Henri Vildieu (1847-1926) được bổ nhiệm làm phó kiến trúc sư cho chính quyền Đông Dương:

“Architectes chefs de service du 2e classe: Vildieu, Auguste-Henri; Date de naissance – 6 sept 1847; Date de la dernière nomination – 14 juil 1895; Date d’entrée dans l’administration locale – 25 fév 1885” (Vildieu, Auguste-Henri; Ngày sinh – ngày 6 tháng 9 năm 1847; Ngày đề cử cuối cùng – ngày 14 tháng 7 năm 1895; Ngày gia nhập chính quyền địa phương – ngày 25 tháng 2 năm 1885). Annuaire général de l’Indo-Chine, Hanoi, 1902

Chỉ đến năm 1895, ông Vildieu trở thành Chef du service des bâtiments Civils (Giám đốc các Công trình Cộng đồng), 3 năm sau cái chết của ông Foulhoux:

“M Vildieu, architecte, chef du service des bâtiments civils, Président” (Ông Vildieu, kiến trúc sư, Cục trưởng, Cục Công trình Cộng đồng, Chủ tịch). Bulletin officiel de l’Indochine française, Saïgon et Hanoï, 1895

Cho đến cuối tháng 7 năm 1902, hơn một thập kỷ sau cái chết của Foulhoux, ông Vildieu vẫn là “architecte-adjoint” (phó kiến trúc sư) và “Architecte chef de service de 2e classe” (kiến trúc sư, cục trưởng hạng 2):

“Vildieu (Auguste-Henri), architect-adjoint” (Vildieu (Auguste-Henri), phó kiến trúc sư phụ). Les Tablettes coloniales: organe des possessions françaises d’Outre-mer, Paris, 1888-08-29

“Architectes chefs de service du 2e classe: Vildieu (Auguste-Henri); Date de naissance – 6 sept 1847; Date de la dernière nomination – 14 juil 1895; Date d’entrée dans l’administration locale – 25 fév 1885” (Các kiến trúc sư, cục trưởng của hạng 2 (Vildieu (Auguste-Henri); Ngày sinh – ngày 6 tháng 9 năm 1847; Ngày đề cử cuối cùng – ngày 14 tháng 7 năm 1895; Ngày vào chính quyền địa phương – ngày 25 tháng 2 năm 1885). Annuaire général de l’Indo-Chine, Hà Nội, 1902). Annuaire général de l’Indo-Chine, Hanoi, 1902

Cuối cùng, vào ngày 19 tháng 7 năm 1902, ông Vildieu được thăng chức thành “Architecte 1re classe” (Kiến trúc sư hạng 1) và Architecte-en-chef des Travaux publics de l’Indochine (Kiến trúc sư trưởng của Sở Công chính Đông Dương)

“Par arrêté du Gouverneur général de l’Indo-Chine p. i., en date du 19 juillet 1902, rendu sur la proposition du Directeur général des Travaux publics: Sont promus dans le personnel des Travaux publics de l’Indo-Chine: 2° au grade d’architecte de 1re classe: M. Vildieu, Auguste, architecte de 2e classe” (Theo nghị định của Quyền Toàn quyền Đông Dương, ngày 19 tháng 7 năm 1902, theo đề nghị của Tổng Giám đốc Công chính: Các nhân viên sau của Sở Công chính Đông Dương được thăng cấp kiến trúc sư hạng 1: Ông Vildieu, Auguste, Kiến trúc sư hạng 2). Bulletin officiel de l’Indochine française, Saïgon et Hanoï, 1902-07

“Vildieu, Auguste: Date de la nomination au grade de Architecte-principal, chef du service: 19 juillet 1902” (Vildieu, Auguste: Ngày được bổ nhiệm vào ngạch Kiến trúc sư trưởng, Cục trưởng: ngày 19 tháng 7 năm 1902). Annuaire général de l’Indo-Chine, Hanoi, 1925

Các công trình được cho là của Vildieu đều nằm ở Hà Nội, và tất cả đều có niên đại từ cuối những năm 1890 đến 1906, một thời gian sau khi Foulhoux qua đời:

– Maison centrale (Nhà tù Hỏa Lò, 1899)
– Gare de Hanoi (Ga Hà Nội, 1902)
– Travaux publics de l’Indochine (Sở Công chính Đông Dương, 1902)
– Hôtel des postes (Bưu điện Hà Nội, 1905)
– Palais de Justice (Tòa án Nhân dân, 1906)
– Mairie de Hanoi (Tòa thị chính Hà Nội, 1906)
– Palais du Gouverneur Général à Hanoi (Phủ Chủ tịch Hà Nội, 1906)

Điều này càng khiến chúng ta khó tin rằng Vildieu có thể là kiến trúc sư chính của một tòa nhà lớn ở Sài Gòn đã được hoàn thành trước đó gần một thập kỷ, khi ông Vildieu vẫn còn là một phó kiến trúc.

Sau khi ông Vildieu nghỉ hưu vào năm 1912, ông được phong làm Architecte-en-chef honoraire (Kiến trúc sư trưởng danh dự) của Sở Công chính Đông Dương:

“Par arrêtés du Gouverneur général de l’Indochine du 12 décembre 1912: Sont nommés, à compter du jour de leur radiation des cadres de l’activité, professeurs stagiaires dans le personnel français de l’Enseignement dans les pays de Protectorat de l’Indochine, pour servir en Annam: 1° Architecte en chef honoraire des Travaux publics de l’Indochine: M. Vildieu (Auguste-Henri), architecte principal chef de service” (Theo sắc lệnh của Toàn quyền Đông Dương ngày 12 tháng 12 năm 1912: Những người sau đây được bổ nhiệm, kể từ ngày nghỉ hưu, làm giáo viên tập sự trong đội ngũ giảng dạy tiếng Pháp ở các nước thuộc Chính quyền Bảo hộ Đông Dương, để làm việc tại An Nam: 1° Kiến trúc sư trưởng danh dự của Sở Công chính Đông Dương: Ông Vildieu (Auguste-Henri), kiến trúc sư trưởng, Cục trưởng), chief architect, head of department). Bulletin officiel de l’Indochine française, Saïgon et Hanoï, 1912

Khi so sánh các mốc thời gian trong sự nghiệp của hai người đàn ông này, chúng ta có thể thấy rõ ràng rằng, vào thời điểm ông Vildieu được cho là “kiến trúc sư chính của Bưu điện Sài Gòn” và ông Foulhoux từng là “trợ lý của Vildieu,” ngược lại ông Foulhoux là Kiến trúc sư trưởng của Nam Kỳ, trong khi ông Vildieu chỉ là phó kiến trúc sư hạng 2 thôi. Vildieu chỉ trở thành Chef du service des bâtiments Civils en Annam et au Tonkin (Cục trưởng, Cục Công trình Cộng đồng tại Annam và Tonkin) vào năm 1893, và cuối cùng là Kiến trúc sư hạng 1 vào năm 1902, rất lâu sau khi ông Foulhoux qua đời.

Như vậy, vào thời điểm của dự án Bưu điện Sài Gòn, Kiến trúc sư trưởng Foulhoux rõ ràng là đàn anh của hai ông này, cả về tuổi đời lẫn quyền hạn, vì thế không có cách nào mà ông Foulhoux là trợ lý của ông Vildieu.

Trên thực tế, các ông Foulhoux và Vildieu đã làm việc cùng với nhau trong việc xây dựng các cung điện cho Universal Exposition (Triển lãm Quốc tế) năm 1889 tại Paris, và sau đó Vildieu cũng làm việc ở Nam Kỳ trong giai đoạn 1892-1893:

The Universal Exposition of 1889 project was organised “sous la direction de M. Louis Menrique, commissaire spécial de l’exposition coloniale, par MM. Sauvestre, architecte en chef des colonies françaises; Foulhoux, architecte en chef de l’Indo-Chine; Fabre, architecte du Cambodge; Vildieu, architecte du Tonkin; de Brossard, architecte adjoint, et Martin, inspecteur des bâtiments” (Dự án Universal Exposition (Triển lãm Quốc tế) năm 1889 được tổ chức dưới sự chỉ đạo của ông Louis Henrique, Ủy viên đặc biệt của Triển lãm Quốc tế, bởi các ông Sauvestre, Kiến trúc sư trưởng các Thuộc địa Pháp, Foulhoux, Kiến trúc sư trưởng của Đông Dương, Fabre, Kiến trúc sư của Campuchia, Vildieu, Kiến trúc sư của Tonkin, Brossard, Kiến trúc sư, và Martin, Thanh tra các tòa nhà). Alfred Picard, Exposition universelle internationale de 1889 à Paris: rapport général par M. Alfred Picard. Travaux de l’Exposition, Paris, 1891-1892

Tuy nhiên, tất cả các tài liệu mô tả sự hợp tác này ở Paris đều nói rằng ông Foulhoux là người phụ trách, trong khi ông Vildieu (cùng với đồng nghiệp của anh ấy là ông Fabre) chỉ là “kiến trúc sư” – nói cách khác, ông Vildieu phải là trợ lý của Foulhoux, chứ không phải là ngược lại.

“Ces palais ont été construits par M. Foulhoux, architecte du gouvernement de la Cochinchine, et par MM. Fabre et Vildieu, ses adjoints, avec un respect de la vérité locale, une sagacité dans le choix des types, un amour des arts qu’ils voulaient reproduire et une sincérité de sentiment qui en font les plus authentiques des curiosités et les plus intéressantes des merveilles” (Các cung điện này được xây dựng bởi ông Foulhoux, Kiến trúc sư của chính quyền Nam Kỳ, và các ông Fabre và Vildieu, những người phụ tá của ông, với sự tôn trọng tính xác thực địa phương, sự khôn ngoan trong việc lựa chọn kiểu xây dựng, tình yêu nghệ thuật mà họ muốn tái tạo, và sự chân thành của tình cảm khiến các cung điện này trở nên chân thực nhất trong những điều tò mò và điều thú vị nhất của những điều kỳ diệu). Le Temps (Paris), 1889-05-04

“MM. Foulhoux, architecte en chef, et Vildieu, architecte adjoint, ont habilement dirigé les études et travaux de cette construction et de son aménagement intérieur.” (Các ông Foulhoux, kiến trúc sư trưởng, và Vildieu, phó kiến trúc sư, đã chỉ đạo một cách khéo léo các nghiên cứu và công việc của công trình xây dựng này và các phụ kiện nội thất của nó). Le Génie civil: revue générale des industries françaises et étrangères, Paris, 1889-03-09

Sau sự hợp tác này, vào năm 1892-1893, ông Vildieu cũng đã làm việc tại văn phòng Sở Công chính Nam Ký tại Sài Gòn với tư cách là Phó Kiến trúc sư trong Cục Di tích Thành phố:

COCHINCHINE FRANCAISE – SAIGON – Service des travaux publics: Rampant, architecte, chef du service; Foulhoux, architecte, chef de la section des bâtiments civils; Thil architecte, sous-inspecteur des bâtiments civils; Kerrien, chef de la section des ponts et chaussées; Vildieu, architecte adjoint au service des monuments civils (NAM KỲ PHÁP – SÀI GÒN – Sở Công chính: Rampant, Kiến trúc sư, Giám đốc; Foulhoux, Kiến trúc sư, Cục trưởng Công trình Cộng đồng; Thil, Kiến trúc sư, Thanh tra Công trình Cộng đồng; Kerrien, Cục trưởng Cầu đường; Vildieu, Phó Kiến trúc sư Cục Di tích Thành phố). Indicateur de la propriété foncière dans Paris et le département de la Seine, Paris, 1892

Ông Foulhoux đột ngột qua đời vào ngày 20 tháng 1 năm 1892, trong khi Vildieu vẫn đang làm việc tại Sài Gòn.

Khi Vildieu được bổ nhiệm làm Cục trưởng, Cục Công trình Cộng đồng tại Annam và Tonkin vào ngày 15 tháng 6 năm 1893, ông không còn là nhân viên của Sở Công chính Nam Kỳ:

“15 juin 1893. – Gouverneur général de l’Indo-Chine: M. Vildieu (Auguste-Henri), architecte adjoint, est nommé architecte, Chef du service des bâtiments civils en Annam et au Tonkin, et cessera à partir de la date du présent arrêté de faire partie du personnel du service des bâtiments civils de la Cochinchine” (Ngày 15 tháng 6 năm 1893 – Toàn quyền Đông Dương: Ông Vildieu (Auguste-Henri), Phó kiến trúc sư, được bổ nhiệm làm Chef du service des Bâtiments Civils en Annam et au Tonkin (Cục trưởng, Cục Công trình Cộng đồng tại Annam và Tonkin), và ngày có nghị định này sẽ không còn là nhân viên của cơ quan dân sự Nam Kỳ). Bulletin officiel de l’Indochine française, Saïgon et Hanoï, 1893-06

Ngoại trừ Universal Exposition (Triển lãm Quốc tế) năm 1889, không có bằng chứng về bất kỳ sự hợp tác kiến trúc nào khác giữa hai người đàn ông trước khi ông Foulhoux qua đời. Do đó, chúng ta có thể kết luận rằng ông Vildieu không tham gia việc thiết kế hoặc là xây dựng Bưu điện Sài Gòn.

Tác giả viết bài này đã tham khảo ý kiến của bốn người biên tập ấn phẩm nói trên, Saïgon 1698-1998 Kiến Trúc/Architectures Quy Hoạch/Urbanisme – TS Natasha Pairaudeau, TS François Tainturier, TS Philippe Peycam và Nhà đô thị học Chu Quang Tôn liên quan đến tuyên bố của họ rằng ông Vildieu là kiến trúc sư chính của Bưu điện Sài Gòn. Tuy nhiên, vì tác phẩm này đã được xuất bản cách đây hơn 20 năm, không ai trong số họ có thể nhớ lại cơ sở mà cuốn sách của họ đã trích dẫn Vildieu là kiến trúc sư chính của Bưu điện Sài Gòn và Foulhoux là trợ lý.

Tuy nhiên, họ đề cập rằng vào năm 1998, khi nghiên cứu sách này, họ không truy cập được tài liệu trong các Lưu trữ Quốc gia Pháp và Việt Nam, va và bởi vì lúc đó cũng không có mạng Internet và trang web Gallica, họ phụ thuộc chủ yếu các tài liệu trong Thư viện Khoa học Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh và Thư viện Quốc gia Hà Nội.

Vì không thể chứng minh được sự hợp tác nào khác giữa ông Foulhoux và Vildieu, và vào thời điểm nghiên cứu sách, họ không thể truy cập được các tài liệu bổ sung được trích dẫn ở trên, các biên tập viên của sách Saïgon 1698-1998 Kiến Trúc/Architectures Quy Hoạch/Urbanisme chấp nhận rằng tuyên bố của họ về sự tham gia của Vildieu trong dự án Bưu điện Sài Gòn là không chính xác.

Đính chính lại sự hiểu lầm về Gustave Eiffel

Ngày nay, Việt Nam không còn chỉ là một điểm đến phiêu lưu nữa. Nó đã bắt đầu thu hút một lượng khách du lịch quan tâm đến văn hóa và di sản, bao gồm cả những du khách lớn tuổi, giàu có hơn, những người này thường thường ở lại lâu hơn, tham gia nhiều hoạt động văn hóa hơn và chi tiêu nhiều tiền hơn. Những du khách như vậy mong đợi và xứng đáng được cung cấp thông tin lịch sử chính xác về di sản Việt Nam, hơn là những câu chuyện huyền thoại.

Tác già hy vọng rằng bản tóm tắt ngắn gọn này về dữ liệu lịch sử liên quan đến cầu Long Biên ở Hà Nội, cầu Trường Tiền ở Huế và Bưu điện Sài Gòn sẽ giúp giải quyết bất kỳ hoài nghi còn tồn tại.

Tác giả xin chân thành cảm ơn ông Emmanuel Cerise, TS Natasha Pairaudeau, TS François Tainturier, TS Philippe Peycam và Nhà đô thị học Chu Quang Tôn đã hỗ trợ việc nghiên cứu bài này.

Tim Doling là tác giả của các sách Exploring Huế (Khám phá Huế, Nhà Xuất Bản Thế Giới, Hà Nội, 2018), Exploring Sài Gòn-Chợ Lớn (Khám phá Sài Gòn-Chợ Lớn, Nhà Xuất Bản Thế Giới, Hà Nội, 2019), Exploring Quảng Nam (Khám phá Quảng Nam, Nhà Xuất Bản Thế Giới , Hà Nội, 2020) và The Railways and Tramways of Việt Nam (Đường sắt và các Xe tramway của Việt Nam, White Lotus Press, 2012)

Một chỉ mục đầy đủ của tất cả các bài viết trên blog Historicvietnam.com của Tim kể từ tháng 11 năm 2013 hiện có sẵn tại đây.